Dierenverhalen over dokters zonder voorschriften

De monarchvlinder is immuun voor de toxische chemicaliën van de zijdeplant en gebruikt de plant ook als medicijn. Foto: Jack Folkers

In Dokters van nature onthult bioloog Jaap de Roode hoe dieren verrassend geavanceerde vormen van zelfmedicatie toepassen en wat wij daarvan kunnen leren.

‘Mijn studenten en ik noemen dat de monarch-gezondheidscheck. Net als artsen en verpleegkundigen dragen we onderzoekshandschoenen wanneer we een doorzichtig plastic plakkertje op het onderlijf van de vlinder plakken (dat doet ze 

geen pijn). Daarna plakken we die sticker op een papieren systeemkaartje. Met een microscoop controleren we of we de kleine, zwarte sporen van de parasieten zien’, schrijft Jaap de Roode in het eerste hoofdstuk van zijn boek Dokters van nature . Hierin vertelt de Nederlandse bioloog, die in de Verenigde Staten onderzoek doet naar infectieziekten en gedrag, uitgebreid over zijn eigen studie naar monarchvlinders die zijn geïnfecteerd met een voor de vlinders dodelijke eencellige parasiet. De Roode neemt de lezer aan de hand langs alle stappen van zijn onderzoek, van de voorkennis en hypothese tot aan experimentele opzet, verwachtingen en uiteindelijk de opvallende conclusie: de monarchvlinder is niet enkel immuun voor de toxische chemicaliën van diens favoriete snack – de zijdeplant – maar gebruikt de plant bovendien ook als medicijn. Een besmette vrouwelijke vlinder verspreidt de parasiet ongewild naar haar nakomelingen, maar kan haar telgen beschermen door de eitjes af te zetten op planten met hogere concentraties gifstoffen. Geïnfecteerde vrouwtjes blijken vaker te kiezen voor meer toxische plantensoorten dan gezonde vlindervrouwen en de besmette rupsen die vervolgens van die plant eten worden aanzienlijk minder ziek van de parasiet dan de controlegroep.

Deze bevinding deed stof opwaaien voor De Roode wat betreft de opmerkelijke relatie tussen het dier- en plantenrijk en is slechts het eerste van vele soortgelijke verhalen die zijn gebundeld in Dokters van nature . In de hoofdstukken die volgen onthult De Roode de fascinerende geheimen van andere insecten, maar ook vogels, reptielen en zoogdieren, als het aankomt op zelfmedicatie. Het doel van dit boek, aldus de auteur zelf, is tweeledig: ‘Ten eerste wil ik aantonen dat dieren tot uitstekende medische experts zijn geëvolueerd. Ze spreken weliswaar geen Latijn, weten niet hoe ze zich aan een ziekbed moeten gedragen en kunnen geen recepten uitschrijven, maar hebben tal van manieren ontdekt om infectieziekten onder controle te houden met een behoorlijk verfijnde vorm van geneeskunde. Ten tweede wil ik met dit boek duidelijk maken dat wij van de bestudering van deze dierlijke dokters kunnen profiteren.’ Hij bedoelt hier niet mee dat dit boek bedoeld is als medisch advies, blijkt uit de disclaimer op een van de eerste bladzijdes. Maar, de antiparasitaire gedragingen van bijen kunnen bijvoorbeeld de bijenteelt helpen verbeteren, het medicatiegedrag van schapen en geiten geeft waardevol inzicht om antibioticaresistentie in de veeteelt te verminderen en momenteel worden er insectwerende middelen ontwikkeld uit stoffen die katten hebben ontdekt.

Dokters van nature is echter meer dan alleen een verzameling boeiende dierenverhalen. Het geeft de onderzoekers achter deze ontdekkingen een stem aan de hand van vele interviews, beschrijft de moeilijkheden van het vakgebied en daagt de lezer uit na te denken over psychologische kwesties, waaronder de soms flinterdunne lijn tussen aangeleerd en instinctief gedrag. Het gehele boek weerspiegelt duidelijk de interesse van De Roode naar dit onderwerp. Hij schrijft vol enthousiasme, met veel wetenschappelijke onderbouwing maar desondanks luchtig en charmant, alsof hij tegenover de lezer aan de keukentafel zit.