Door Eddie Vetter - 24-09-2021 - Artikelen
Was hij een lakei van het Derde Rijk? Of wilde hij de kunst redden door in nazi-Duitsland te blijven dirigeren? Wilhelm Furtwängler was controversieel, maar zijn artistieke erfenis staat niet ter discussie. Zie de monumentale box met 55 cd’s vol teruggevonden en opnieuw bewerkt materiaal.
WILHELM FURTWANGLER
Er waren al uitgaven met de opnamen die Furtwängler had gemaakt voor -Deutsche Grammophon en Decca (34 cd’s) en alle radio-opnamen met de Berliner Philharmoniker uit de oorlogsjaren 1939-1945 (22 cd’s). Maar deze nieuwe box spant de kroon: de 55 cd’s bevatten alle studioregistraties gemaakt tussen 1926 en 1954, niet alleen voor DG en Decca, maar ook voor His Master’s Voice. Voeg daarbij liveopnamen die bedoeld waren om op plaat te verschijnen, en het resultaat is overweldigend. Wel bijzonder voor een man die een hekel had aan de opnamestudio. Voor hem ging er niets boven muziek die echt tot leven kwam in concertzaal en operatheater.
Wilhelm Furtwängler (1886-1954) was naast zijn tegenpool Arturo Toscanini de belangrijkste dirigent uit de eerste helft van de twintigste eeuw. Hij was zeker geen geboren dirigent: een lange slungel met een nek als van een giraf, onhandig en verlegen. Het wereldvreemde heeft hij altijd gehouden, maar toen hij al een eind in de dertig was, brak hij toch door. En hoe! Als bij toverslag stond hij voor toporkesten als het Gewandhausorchester in Leipzig en de Berliner Philharmoniker.
Hij was al beroemd toen de nazi’s in 1933 aan de macht kwamen. Een jaar eerder wilde Hitler hem spreken over de Bayreuther Festspiele, het Wagner-bolwerk dat hij voor zich zag als de nazitempel die het later inderdaad zou worden. Na de ontmoeting zei Furtwängler over hem: ‘De middelmatigheid van de man zou me afschrikken als ik er niet van overtuigd was dat hij nooit aan de macht zou komen.’ Het zou niet de laatste verkeerde inschatting zijn.
Niet meer van deze tijd, maar des te interessanter
Joseph Goebbels, de roemruchte minister van Propaganda, merkte over hem op: ‘Furtwängler is nooit een nationaalsocialist geweest. (…) De Joden en de emigranten vonden dat genoeg om hem als een van hen te beschouwen.’ Toch dirigeerde hij kort na de machtsovername in 1933 Wagners Meistersinger in Berlijn en schudde hij Hitler en Göring de hand. Bij deze gelegenheid noemde Thomas Mann hem een ‘lakei van het Reich ’.
Anderzijds: Furtwängler was geen lid van de partij en weigerde bij concerten de verplichte Hitlergroet te brengen, zelfs als Hitler aanwezig was. Hij bleef zich inzetten voor Joodse musici. Zo nam hij het openlijk op voor ‘entartete’ collega’s als Bruno Walter en Otto Klemperer.
Muziek en politiek moesten voor hem gescheiden blijven. Hij minachtte de nazi’s maar dacht hen te kunnen gebruiken. Het werkte eerder andersom: Göring en consorten annexeerden hem als een nationaalsocialistische kunstschat.
Hij bleef in zijn vaderland omdat hij ervan overtuigd was dat alleen een Duits publiek hem kon begrijpen. Na de Tweede Wereldoorlog was zijn artistiek lot bezegeld. Pas in 1947 werd hij gerehabiliteerd, maar de Joodse gemeenschap in de Verenigde Staten sprak de banvloek over hem uit zodat een aanstelling als chef-dirigent in Chicago niet doorging. Na zijn zestigste leed Furtwängler aan een steeds slechter wordende gezondheid. Bovendien werd hij doof. In 1954 overleed hij aan een longontsteking, 68 jaar oud.
De meeste cd’s in de box zijn uiteraard gewijd aan de Duitse traditie: muziekdrama’s van Wagner, symfonieën van Beethoven, Schumann en Brahms, maar ook van Mozart, Schubert en Bruckner. Heel curieus: de Matthäus-Passion van Bach. Hier en daar een kleine excursie naar Tsjaikovski of Berlioz. Veel is bekend of lijkt bekend. Er is voor deze ambitieuze productie jacht gemaakt op de oorspronkelijke 78-toerenplaten en moederbanden. Er zijn zelfs afzonderlijke takes teruggevonden en opnieuw bewerkt, indien nodig een fractie trager en een toontje lager met a’ = 440 in plaats van 450 Hz afgespeeld. Bij ‘remastering’ gaan soms de alarmbellen rinkelen. Een historische opname die glittert als een sacd: die kan niet echt zijn. Maar hier zijn de technici heel zorgvuldig te werk gegaan.
Eén cd bevat een documentaire. Dan zie je ook wat je denkt te horen. Furtwängler leek vaak in trance te dirigeren, alsof hij werd bewogen door een onzichtbare kracht. Maatstrepen waren voor hem obstakels die de stroom van klanken konden hinderen. Het ging om de ideeën waaruit de muziek was geboren. Zijn slag was berucht onduidelijk, een ware nachtmerrie voor orkestmusici. Ogen dicht, vage bewegingen in de lucht. Geleid door intuïtie, door visioenen die hij leek te ontvangen van een hogere macht.
Het is niet meer van deze tijd, maar des te interessanter om er nu kennis van te nemen.
