Door Wenneke Savenije - 20-05-2021 - Artikelen
Terwijl de pandemie heel de wereld in zijn greep kreeg en Beethovens 250ste verjaardag een beetje in duigen viel, stortte pianist Tobias Borsboom zich op het ‘magnum opus’ van de Tsjechische componist Víteˇzslav Novák (1870-1949), die in 2020 onopgemerkt zijn 150ste verjaardag vierde. Borsboom maakte een inspirerende opname van zijn vijftig minuten durende pianowerk PAN , waarin “het bosgodje de hoofdrol speelt”.
TOBIAS BORSBOOM
Tobias Borsboom kwam voor het eerst in aanraking met Víteˇzslav Novák als conservatoriumstudent: “Ik speelde het Trio quasi una ballata van Novák met mijn allereerste pianotrio. We kozen het omdat het een compact stuk was, én onbekend. Het is een dramatisch werk, melancholisch en gepassioneerd, wat buitengewoon goed paste bij de gevoelswereld van de zeventienjarige ik. De muziek bleef hangen, omdat het een mengeling is van elementen die ik mooi vind. Ik hou van het volkse karakter van de melodieën, van het afwisselende majeur-mineur dat je ook veel aantreft bij Dvorák en andere Tsjechische muziek. Daarbij komen het verhalende karakter van veel van zijn programmatische muziek en de impressionistische, maar zwaardere en soms donkere klankkleuren. Zijn muziek heeft vaak iets van een sprookje.”
Aanvankelijk droeg Nováks muziek het stempel van de romantiek, met werken à la Brahms, Grieg en Schumann, maar gedurende zijn leven assimileerde hij op een natuurlijke manier verschillende stijlen. Borsboom: “Hij liet zich graag inspireren door andere kunstdisciplines en was bevriend met schrijvers en schilders. Zelf ben ik gaan samenwerken met kunstenares Maryleen Schiltkamp, die onder andere de cover van het PAN -album heeft geschilderd. Novák deelde zijn liefde voor volkscultuur en muziek met de impressionistische dichter Antonín Sova en schilder Joza Uprka. Net als Bartók en Janácek begon hij volksmuziek te verzamelen, wat tot uiting kwam in zijn eigen composities. Een van de beslissende momenten in zijn artistieke leven was het bijwonen van Salomé van Strauss in Praag, waardoor Nováks creatieve output in een stroomversnelling kwam. Hij produceerde het ene na het andere symfonische gedicht, waarin de virtuoze en kleurrijke vertelkracht vaak verwant is aan Strauss.”
‘Verklanking van het universum’
De Proloog van Pan is volgens Borsboom een presentatie van de verschillende thema’s, die aan bod zullen komen in de vier andere delen: Bergen , Zee , Woud , Vrouw . “Ik stel me in de Proloog altijd voor dat Pan wakker wordt, en zich vervolgens bedenkt wat hij de rest van de dag zal gaan doen. Met zijn half menselijk en half dierlijke uiterlijk vertegenwoordigt hij zowel de menselijke drijfveren als de sublieme harmonie van de natuur. Natuurkrachten worden in PAN muzikaal opgeroepen, van overweldigend en majesteitelijk, naar subtiel en sensueel, tot serene rust. PAN is een neoromantisch meesterwerk, boordevol modernistische harmonieën. In het hele werk heerst een ingenieuze en minutieuze thematische eenheid, die wordt bewerkstelligd door het Pan-thema van vijf noten, dat gezien kan worden als de verklanking van het universum. Pan nam als een van de oudste goden een unieke plaats in in de Griekse godenwereld. Zijn naam (Grieks: Παν ) betekent ‘alles’, of ‘heelal’. Pans universele goddelijke krachten resoneren in de opvattingen van het pantheïsme: God of het goddelijke zit in alles. Op drie bezielde ‘natuurdelen’ volgt het complexere Vrouw , waarin tegenstrijdige mannelijke en vrouwelijke krachten worden verklankt. De tarantella vertelt het verhaal van Pan en de nimf Syrinx, uitlopend op een langzame chaconne die zich manifesteert als een harmonieuze samensmelting van de natuur en menselijke verlangens. In PAN viert de liefde hoogtij.”
