Van kringloop tot kunstwerk: lessen over het systeem aarde

Fragment uit het lesmateriaal over de Golfstroom, dat aansluit bij de paperback Systeem aarde van Stichting Biowetenschappen en Maatschappij.

Stichting Biowetenschappen en Maatschappij koppelt voor het eerst een paperback aan een digitale module. Zeven lessen brengen klimaat en kringlopen de klas in.

Een Golfstroom die stilvalt, een kunstwerk van textiel dat klimaatverandering verbeeldt en een klas die discussieert over het antropoceen – het zijn scènes uit de nieuwe lesmodule Systeem aarde. Het materiaal is ontwikkeld bij de gelijknamige paperback van Stichting Biowetenschappen en Maatschappij (BWM), die 22 september verschijnt.

De paperback bundelt bijdragen van toonaangevende onderzoekers over verstoringen in koolstof-, stikstof- en fosforkringlopen en hun gevolgen voor klimaat en biodiversiteit. Voor het eerst koppelt BWM zo’n boek aan een digitale onderwijsvariant: zeven lessen voor de onderbouw havo-vwo, vanaf 20 oktober gratis beschikbaar. Daarmee zet de stichting een nieuwe stap richting scholen. De module volgt steeds dezelfde opbouw: een korte, prikkelende start, een fragment uit het boek en een of meer opdrachten. In de Golfstroomles maken leerlingen bijvoorbeeld een script voor een uitlegvideo. Zo oefenen ze zowel begripsvorming als communicatie.

‘Docenten zeiden: als een module te dwingend is, gebruiken we hem niet’

Een andere opdracht laat leerlingen de CO₂-uitstoot van een vakantie berekenen, waarbij persoonlijke keuzes worden verbonden aan de koolstofkringloop. En in de kunstles bespreken leerlingen textielwerken die emoties en vragen oproepen rond klimaatverandering. Zo ervaren leerlingen dat wetenschap niet de enige invalshoek biedt, maar dat ook kunst en maatschappelijke reflectie bijdragen aan inzicht en discussie in de klas.

Volgens de ontwikkelaar en oud-stagiair bij BWM Merel Kooij zit de kracht in die afwisseling. ‘Ik wilde laten zien dat biologie niet op een eiland staat’, zegt ze. ‘Alles hangt samen: natuur, scheikunde, maatschappij en zelfs kunst. Door verschillende invalshoeken te gebruiken, wordt de inhoud rijker en blijven leerlingen betrokken.’

Aanknopingspunten
Voor biologiedocenten zijn er duidelijke aanknopingspunten. De lessen over de oceaan raken zuurstofhuishouding en voedselwebben, terwijl de stikstofopdrachten een directe link leggen met landbouw en biodiversiteit. Tegelijk is het materiaal vakoverstijgend en sluit het ook aan bij aardrijkskunde en scheikunde. De flexibiliteit van de module was een bewuste keuze. Docenten kunnen losse lessen inzetten of de hele reeks gebruiken. Opdrachten zijn aanpasbaar in lengte en niveau, en geschikt voor individueel werk of groepsopdrachten. ‘Docenten zeiden: als een module te dwingend is, gebruiken we hem niet’, vertelt Kooij. ‘Daarom heb ik alles zo opgezet dat iedere leraar ermee uit de voeten kan, ongeacht klasgrootte of lestijd.’

Wikiwijs
De lesmodules komen beschikbaar op Wikiwijs. Een strategische keus: het platform is breed toegankelijk en maakt het mogelijk om leerlingresultaten te volgen. Zo is de kans groter dat het materiaal daadwerkelijk in de klas wordt gebruikt. Bij de ontwikkeling gebruikte Kooij de SLO-leerdoelen als richtinggevend kader. Ecosystemen beschrijven, duurzame oplossingen uitleggen en de impact van menselijk handelen analyseren vormen de rode draad. ‘Bij SLO benadrukten ze dat de leerdoelen een leidraad en geen strak voorschrift zijn’, zegt Kooij. ‘Dat gaf mij vrijheid om opdrachten te ontwerpen die aansluiten bij de leefwereld van jongeren.’

Toch is het project nadrukkelijk een pilot. Het materiaal is nog niet getest in de klas. BWM wil de module in november laten zien op het NIBI-congres en docenten uitnodigen hun ervaringen te delen. Feedback is cruciaal, benadrukt Kooij: ‘Misschien blijkt een opdracht te lang of juist heel aansprekend. We willen vooral weten of ons lesmateriaal aansluit op de lespraktijk.’

Koers
Voor haarzelf was het traject waardevol: ze leerde hoe onderwijs en communicatie samenkomen bij het maken van lesmateriaal. ‘Ik heb geleerd dat je leerlingen niet alleen kennis moet aanbieden, maar ook manieren om die kennis actief te gebruiken. Dat maakt onderwijs betekenisvol.’ Voor BWM is de module onderdeel van een bredere koers. Niet ieder boek leent zich voor lesmateriaal, maar bij thema’s als klimaat, water en ecologie ziet de stichting duidelijke kansen. Door onderwijsmodules te koppelen aan boeken wil BWM jongeren rechtstreeks betrekken bij actuele wetenschappelijke thema’s.

Voor Kooij zelf eindigde het project niet bij de oplevering van de module. Inmiddels staat ze voor de klas in het basisonderwijs, terwijl ze werkt aan haar bevoegdheid. Toch wil ze de ontwikkeling van lesmateriaal niet loslaten. ‘Elke stage of scriptie die ik heb gedaan, draaide uit op onderwijsprojecten,’ zegt ze. ‘Ik vind het ontzettend boeiend om wetenschap en didactiek te combineren.’ Met Systeem aarde leverde ze een eerste bijdrage; haar ambitie is om dat in de toekomst vaker te doen.

Interesse om de lesmodules te testen in de klas en Stichting Biowetenschappen en Maatschappij te voorzien van feedback? Mail dan naar info@biomaatschappij.nl ¹ onder vermelding van ‘Lesmodule Systeem aarde’.

In een van de lessen plannen leerlingen hun zomervakantie. Niet op basis van zonzekerheid of prijs, maar door de CO₂-uitstoot van auto, trein en vliegtuig door te rekenen. Vervolgens bespreken ze de uitkomsten: wat weegt zwaarder, comfort of klimaatimpact? De opdracht koppelt de abstracte koolstofkringloop direct aan de leefwereld van jongeren. Tegelijk oefenen ze brongebruik en kritisch denken: welke gegevens zijn betrouwbaar, en hoe maak je een afgewogen keuze? Zo ontstaat een discussie die verder gaat dan feiten alleen en leerlingen handelingsperspectief biedt.

¹ In het artikel dat op papier verscheen in Bionieuws 14 stond abusievelijk een verkeerd mailadres: dit is het goede adres om de lesmodule te testen. Onze excuses voor de foute vermelding. (GvM, 22 september 2025).