DOOR JOLANDA BOER - BRON: WWW.VZINFO.NL / OVERGEWICHTINFOGRAPHICS: EVA DEKKER, MSC - 16-05-2025 - Medische biologie
Waarom blijft het aantal mensen met overgewicht stijgen, ondanks decennia aan preventiebeleid? In deze voorpublicatie uit de paperback Over gewicht analyseert epidemioloog Jolanda Boer waarom het huidige beleid tekortschiet.
Preventie van overgewicht is niet alleen een kwestie van gezond en minder eten en genoeg bewegen. Overgewicht is een complex probleem waarbij veel factoren een rol spelen. Naast voeding en bewegen spelen stress en slaap een rol en ook verleidingen uit de omgeving. En als iemand eenmaal obesitas heeft ontwikkeld, vinden er veranderingen in het lichaam plaats die gewichtsverlies bemoeilijken, waardoor het aanpassen van de leefstijl nog moeilijker en vaak niet voldoende is. Om het aantal mensen met overgewicht terug te dringen is dus meer nodig dan alleen een advies om gezond te eten en genoeg te bewegen.
Verschillende internationale gezondheidsorganisaties hebben voor de preventie van overgewicht adviezen uitgebracht die overheden kunnen uitvoeren. Daarbij gaat het niet alleen om voorlichting, maar ook om het gezonder maken van de leefomgeving zodat het makkelijker is om gezonde keuzes te maken. Hieronder geven we geen compleet overzicht, maar een aantal voorbeelden van initiatieven die de overheid uitvoert of financieel steunt. De Nederlandse overheid kiest voornamelijk voor de promotie van een gezonde leefstijl en makkelijkere gezonde keuzes. Zo is het Voedingscentrum in 2003 bijvoorbeeld gestart met de Gezonde Schoolkantine. In de Gezonde Schoolkantine zijn gezonde producten ruimschoots aanwezig. Zo kunnen jongeren makkelijker (onbewust) gezonde keuzes maken. Zo’n 1.200 schoollocaties in het voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs doen mee met de Gezonde Schoolkantine. Dat is 66 procent van de schoollocaties waar jongeren eten en drinken kunnen kopen. Scholen die het thema voeding (en bewegen) op school breder aan willen pakken, kunnen dit sinds 2008 doen via de Gezonde School-aanpak. Scholen besteden ook aandacht aan gezonde voeding en bewegen in hun lessen en trekken aan de bel als kinderen overgewicht hebben. Ook hebben ze regels, bijvoorbeeld dat er niet te veel op snoep mag worden getrakteerd.
Deze landkaart laat het percentage mensen met overgewicht per gemeente zien (rood). Deze cijfers zijn uit 2022. Hoe donkerder de kleur van de gemeente hoe meer overgewicht.
Sinds 2014 kan ook de kinderopvang aan de slag met Gezonde Kinderopvang, zodat ook jonge kinderen in een gezondere omgeving kunnen opgroeien. De overheid biedt hulp aan scholen en kinderopvangorganisaties die aan deze initiatieven mee willen doen.
Een ander belangrijk voorbeeld is de JOGG-aanpak, voorheen Jongeren Op Gezond Gewicht. De stichting JOGG helpt gemeenten om plekken waar kinderen veel komen gezonder te maken. Het gaat dan om de buurt, school, werk, sport en andere plekken waar ze hun vrije tijd doorbrengen. De gemeente doet dat samen met mensen die werken in de kinderopvang, onderwijs, sport, welzijn en de zorg, en met ondernemers, bewoners, ouders, verzorgers en kinderen en jongeren zelf. Inmiddels zijn er 230 JOGG-gemeenten. Dat is iets meer dan de helft van alle gemeenten in Nederland.
TEKENFILMS
Omdat de overheid het probleem van overgewicht niet alleen kan oplossen, is in 2018 het Nationaal Preventieakkoord afgesloten. Hierin heeft de overheid met meer dan zeventig partijen afspraken gemaakt om roken en consumptie van alcohol te verminderen en overgewicht aan te pakken. Onder deze partijen bevinden zich zorgaanbieders, zorgverzekeraars, gemeenten, sportbonden, bedrijven, onderwijsinstellingen en maatschappelijke organisaties. Door deze afspraken zetten bijvoorbeeld ook de horeca, cateringbedrijven en supermarkten zich in voor een gezonder aanbod. Daarnaast hebben bijvoorbeeld levensmiddelenbedrijven en supermarkten afgesproken om karakters uit tekenfilms of games, gericht op kinderen onder de 13 jaar, niet meer op verpakkingen van ongezonde producten te zetten.
De Vrije Universiteit ontwikkelde samen met de organisatie Care4-Obesity een aanpak voor kinderen met (ernstig) overgewicht (Kind naar Gezonder Gewicht). Partijen van het Preventieakkoord rollen deze aanpak in steeds meer gemeenten uit. Een centrale zorgverlener coördineert de begeleiding van het kind en zijn gezin. Samen maken ze een plan dat moet zorgen voor een verbetering in hun leefstijl, lichamelijke gezondheid en kwaliteit van leven. Ze pakken hiervoor ook achterliggende problemen aan die een gezondere leefstijl in de weg staan. Denk hierbij aan problemen in het gezin als gevolg van schulden of werkloosheid.
Ook voor volwassenen is er een netwerkaanpak ontwikkeld, geïnitieerd door Partnerschap Overgewicht Nederland (PON) in opdracht van het ministerie van VWS. Bij deze netwerkaanpak wordt het medisch en sociale domein verbonden en staat een centrale zorgcoördinator centraal.
De laatste twintig jaar is het aantal mensen met overgewicht in Nederland gestegen. Daarmee is het doel van het Preventieakkoord, dat in 2040 hooguit 38 procent van de volwassenen en 9,1 procent van de jongeren nog overgewicht heeft, ver uit zicht. Dit zijn dezelfde percentages als in 1995, maar in dat jaar waren er nog geen smartphones en e-bikes, en treinstations hadden hooguit een kiosk. Op dit soort ontwikkelingen heeft de overheid weinig invloed, maar ze hebben wel effect op het aantal mensen met overgewicht.
BEELDSCHERMGEBRUIK
In onderzoek van het RIVM naar de mogelijke effecten van het overgewichtbeleid noemden experts ongeveer 130 ontwikkelingen die in de laatste decennia invloed hebben gehad op het percentage mensen met overgewicht. Bijna twee derde daarvan draagt bij aan de stijging van dit percentage. Zo is het tegenwoordig bijvoorbeeld makkelijk om overal, en vaak in grote porties, (ongezond) eten te krijgen. Het aantal mensen dat zittend werkt, is toegenomen en ook de toename van beeldschermgebruik vermindert bewegen. De experts denken dat er zonder beleid nog meer mensen met overgewicht zouden zijn geweest. Maar niemand weet precies hoe de situatie zou zijn als alle overheidsinitiatieven niet waren uitgevoerd.
Volgens berekeningen zal daardoor in 2040 ongeveer 56 procent van de volwassenen overgewicht hebben
In ieder geval is er door dit beleid meer aandacht gekomen voor overgewicht en de gevolgen ervan in de maatschappij. Initiatieven als JOGG en de Gezonde School hebben hieraan bijgedragen. Zo wordt bijvoorbeeld de roep om fruit en gezonde traktaties op scholen sterker. Ook zijn zorgprofessionals, zoals artsen, er meer van doordrongen dat een gezonde leefstijl van belang is. Het RIVM-onderzoek laat ook zien dat het aantal mensen met overgewicht de komende jaren zal blijven stijgen. Door de afspraken binnen het Preventieakkoord neemt het aantal mensen met overgewicht wel iets minder sterk toe. Volgens berekeningen zal daardoor in 2040 ongeveer 56 procent van de volwassenen overgewicht hebben, zonder afspraken zou het oplopen tot 58 procent. Het aantal kinderen met overgewicht zal ongeveer 14 procent zijn in plaats van 15 procent.
Deze cijfers maken duidelijk dat er extra maatregelen nodig zijn. De overheid gebruikt nog weinig hardere beleidsmaatregelen, zoals prijsbeleid en wettelijke beperkingen, terwijl dergelijke maatregelen het meest effectief zijn. Denk aan gezond voedsel goedkoper en ongezond voedsel duurder maken, en aan het verder beperken van reclame voor ongezond voedsel en van plekken waar (ongezond) eten wordt verkocht. Dit soort interventies heeft niet alleen gevolgen voor de gezondheid, maar ook voor de economie en de keuzevrijheid van mensen. En dat maakt de preventie van overgewicht nog complexer dan de vele oorzaken van overgewicht al deden vermoeden.
Jolanda Boer is senior epidemioloog en voedingskundige bij Centrum voor Preventie, Leefstijl en Gezondheid van het RIVM in Bilthoven
Kader:
Oorzaken van obesitas bij kinderen
Kinderobesitas is een groeiend probleem voor zowel de gezondheidszorg als de samenleving. Vooral onder 12-tot 18-jarigen neemt het aantal kinderen met overgewicht en obesitas toe. Die toename heeft vooral te maken met veranderingen in onze leefomgeving.
Onze obesogene omgeving leidt tot een ongezondere leefstijl bij kinderen. Van de kinderen van 4 tot 12 jaar beweegt ongeveer 43 procent minder dan een uur per dag, volgens een gezondheidsenquête van het CBS. Van de jongeren van 12 tot 16 jaar is dat ongeveer 66 procent.
Kinderen van basisschoolleeftijd zitten gemiddeld meer dan zeven uur per dag, leerlingen van de middelbare school zitten gemiddeld bijna tien uur per dag. Ook het eetgedrag is ongezond; 75 procent van de kinderen haalt niet de aanbevolen hoeveelheid groenten – elke dag 150 gram voor basisschoolleerlingen tot 200 gram voor middelbareschoolleerlingen – en 2 stuks fruit.
VETCELLEN
Naast leefstijl- en omgevingsfactoren kunnen, net als bij volwassenen, nog andere oorzaken meespelen in het ontstaan van obesitas bij kinderen. Denk aan stress, weinig slaap en medicatie met als bijwerking gewichtstoename. Ook zeldzamere oorzaken, zoals genetische afwijkingen of afwijkingen van de hypothalamus, kunnen bij kinderen voorkomen. Deze worden vaak al in de kindertijd ontdekt.
Obesitas bij kinderen heeft grote maatschappelijke gevolgen: gezondheidsschade, uitval op school en later op het werk, en druk op de zorg. Dit is op langere termijn onhoudbaar. Om deze cyclus te doorbreken, moet zo vroeg mogelijk worden ingegrepen en niet pas als zich ziekten voordoen. Want een kind met obesitas heeft zo’n 55 procent kans om als jongere (14 tot 20 jaar) nog obesitas te hebben, terwijl van de jongeren met obesitas maar liefst 80 procent nog steeds obesitas heeft als volwassene. Dit heeft mogelijk te maken met het feit dat het aantal vetcellen op een bepaald moment in het leven wordt vastgelegd. Kortom: hoe eerder kinderen met obesitas hiervoor worden behandeld, hoe meer kans op herstel.
Erica van den Akker is kinderarts-endocrinoloog en hoogleraar kinderendocrinologie bij Centrum Gezond Gewicht van het Erasmus MC in Rotterdam
Het percentage Nederlanders met overgewicht blijft de komende jaren toenemen, met name onder jongeren.
Nieuwe inzichten in overgewicht
‘Lichaamsvet, ooit een bondgenoot in tijden van schaarste, is tegenwoordig een probleem in een wereld van overvloed. Niet voor niets wordt obesitas, de overtreffende trap van overgewicht, gezien als een van de grootste uitdagingen voor de volksgezondheid van de 21ste eeuw. In Nederland is de helft van de bevolking te zwaar en kampt een op de zes met obesitas’, schrijft de Stichting Biowetenschappen en Maatschappij bij de uitnodiging van de paperback die zij 21 mei in het Leidse Rijksmuseum Boerhaave presenteert. Hierin delen experts hun inzichten over de complexe problematiek van overgewicht en het ontstaan van teveel lichaamsvet. Het biedt feiten en cijfers, informatie over de gevolgen en mogelijkheden er iets aan te doen, een aantal persoonlijke verhalen en ook intermezzo’s over overgewicht bij dieren, dikmakers en ‘wondermiddelen’. (GvM)